Stempowski (Stępowski) Leon (1794–1855), marszałek szlachty powiatu uszyckiego, uczestnik powstania listopadowego na Podolu, emigrant.
Ur. w pow. uszyckim (być może w Strudze) na Podolu, był jednym z dziewięciorga dzieci Kazimierza (zm. 1810) i Joanny (Jeannette) z Ilnickich. Ojciec S-ego poświęcił się karierze wojskowej; od r. 1758 służył w kawalerii, był kolejno chorążym (11 XII 1776) i porucznikiem (15 V 1777) w 94. chorągwi Józefa Niemojewskiego, wchodzącej w skład 1. Brygady Kawalerii Narodowej w Dyw. Ukraińskiej i Podolskiej. Dn. 9 XI 1789 awansował na majora 1. Brygady Ukraińskiej Kawalerii Narodowej. Był komendantem twierdzy w Kamieńcu Podolskim. W r. 1789 nabył od Szczęsnego Potockiego klucz strugski w pow. uszyckim na Podolu, składający się z majątków: Struga, Strużka, Subocz, Słobódka Szczerbowiecka, Bałabanówka i Kułaczkowce. Został wybrany na marszałka pow. uszyckiego. Jeden z braci S-ego, Gorgoni (zm. 1822), był prezesem sądów apelacyjno-granicznych. Drugi, Stanisław, za udział w powstaniu listopadowym został zesłany do Orenburga, skąd wrócił w r. 1833. Trzeci, Czesław (zm. 1832), ukończył w r. 1809 Uniw. Wil.; po wspólnej z bratem Stanisławem sprzedaży odziedziczonych majątków Subocz i Kułaczkowce nabył z nim klucz wońkowiecki w pow. uszyckim, gdzie obaj założyli obok Wońkowiec nową wieś Stempów; w czasie zesłania Stanisława, Czesław do swej śmierci administrował tym majątkiem.
S. przygotowywał się do zawodu jurysty, praktykując w Barze i Kamieńcu Podolskim. Po śmierci ojca odziedziczył z bratem Wincentym Strugę, Strużkę i Szczerbowiec w pow. uszyckim. Prawdopodobnie zamieszkał w Strudze i w r. 1814 wzniósł tam kościół murowany p. wezw. Wszystkich Świętych (konsekrowany w r. 1816). W Uszycy pełnił urząd sędziego grodzkiego. W l. dwudziestych zaprzyjaźnił się z kapucynem ks. Trankwilinem Romanowskim, wikarym, a następnie proboszczem parafii w Uszycy. Sympatyzował z powstającą wówczas na Podolu konspiracją niepodległościową. W r. 1826 został wybrany przez szlachtę na marszałka pow. uszyckiego.
Po wybuchu powstania listopadowego w Król. Pol. został S. w grudniu 1830 uznany przez władze rosyjskie za jednego ze szczególnie niebezpiecznych obywateli Podola i Wołynia; poddano go wtedy obserwacji policyjnej. S. rzeczywiście przygotowywał powstanie na Podolu; w lutym 1831, na tajnym zebraniu Tow. Patriotycznego Podolskiego, wybrany został, wraz z kpt. Karolem Marchockim, na organizatora wystąpienia zbrojnego w pow. uszyckim. W kwietniu t.r. objął funkcję naczelnika powstania pow. uszyckiego i przystąpił z bratem Wincentym do formowania oddziału. Datę wybuchu powstania na Podolu wyznaczono na 27 IV; informacja, że emisariusz Rządu Narodowego Bazyli Chróściechowski przesunął ją na 3 V do S-ego nie dotarła. Dn. 29 IV zwołał S. swoich włościan i ogłosił im nadanie wolności i przyznanie prawa własności. Zawiadamiając szlachtę pow. uszyckiego o wybuchu powstania, wezwał ją do zniesienia poddaństwa i uwłaszczenia chłopów. Dn. 30 IV połączył się z bratem Wincentym we wsi Strużka i na czele oddziału 57 jeźdźców, pochodzących głównie z własnej służby, oraz kapelanem ks. Romanowskim, wyruszył w kierunku Szarawki. Nie zastawszy tam nikogo, powstańcy dowiedzieli się o przesunięciu daty wystąpienia. Po trzydniowym błąkaniu się oddział został rozbity w Karyszkowie. S. z niedobitkami wycofał się do Strugi i przekazał dowództwo Marchockiemu. Dn. 5 V oddział zajął pozycję między Romankami a Szarogrodem, a następnie wycofał się do Strużki, gdzie S. rozesłał gońców, wzywając okoliczne dwory do powstania. W południe 10 V doszło koło Strużki do starcia ze szwadronem jazdy rosyjskiej; oddział powtórnie został rozbity, a powstańcy schronili się w lasach zamiechowskich. Wg Aleksandra Gołyńskiego gen. W. S. Szeremietiew kazał wtedy porwać żonę S-ego, którą zmusił do napisania listu proszącego męża o spotkanie; w czasie tego spotkania (pod Strużką) został S. wzięty do niewoli. Natomiast wg Feliksa Wrotnowskiego S., mając rannego konia, schronił się u sąsiada, ale zadenuncjowany przez jego służącego, został aresztowany przez Szeremietiewa w Zamiechowie; tam odwiedziła go żona. S. był więziony w Kamieńcu Podolskim, a następnie w Kijowie. Odrzucił możliwość uwolnienia pod warunkiem uznania się za obłąkanego. Dekretem sądu wojennego skazano S-ego za «uzbrojenie pod swoją wodzą oddziału» na karę śmierci; car Mikołaj I zmienił wyrok na zesłanie do kopalń nerczyńskich na Syberii. W październiku 1831 z ostatniego więzienia w klasztorze Bernardynów w Żytomierzu został S. wysłany etapem na katorgę. W rozkazie przewiezienia zapomniano dopisać, że jest katorżnikiem, toteż nie zakuto go w kajdany. Korzystając z tego oraz z pomocy ks. Romanowskiego, który jadąc po kweście za konwojem podstępem upił strażników, uciekł w przebraniu woźnicy nocą 27 X. Obaj przedostali się do Galicji, dokąd zdołał też zbiec brat S-ego Wincenty. W październiku 1832 wyjechali do Francji. W rodzinie S-ego opowiadano «rozmaite warianty historii udziału w powstaniu, o jego pojmaniu, skazaniu na śmierć, ułaskawieniu, zesłaniu, ucieczce, tułactwie, śmierci» (S. Stempowski).
Na emigracji w Paryżu S. od początku zaangażował się w działalność polityczną. W artykule O panu Chrościkowskim dyplomatycznym agencie na Podolu, Wołyniu i Ukrainie („Pamiętniki Emigracji” 1832 cz. 2 nr 2: „Kazimierz II”) oskarżył Chróściechowskiego o zdradę i spowodowanie klęski powstania na Podolu. Majątek S-ego na Podolu (liczący 410 poddanych chłopów i przynoszący roczny dochód 2821 rbs.) został w r. 1836 skonfiskowany; podobny los spotkał majątek jego brata Wincentego. Dn. 25 II 1836 podpisał S. Akt założycielski Konfederacji Narodu Polskiego (KNP); obok gen. Józefa Dwernickiego i Jana Ledóchowskiego należał do jego tymczasowej Komisji, w której był odpowiedzialny za zbieranie składek; wraz z nimi podpisywał też odezwy KNP, m.in. z 9 III t.r., wzywającą rodaków do zjednoczenia i uzasadniającą prawo powstańców-emigrantów do przemawiania w imieniu Polski. Odezwa ta wywołała protest ambasadora rosyjskiego w Paryżu P. P. Pahlena i w rezultacie S. wraz z sygnatariuszami Aktu założycielskiego został 16 IV wezwany do prefektury paryskiej, gdzie otrzymał nakaz opuszczenia Francji. Dn. 29 IV podpisał w Paryżu z Dwernickim i Ledóchowskim kolejną Odezwę wzywającą członków Tow. Demokratycznego Polskiego i Młodej Polski do wstępowania w szeregi kontynuującej działalność niepodległościową KNP. Przed wypłynięciem z Boulogne Dwernicki, Ledóchowski i S. zwrócili się 3 V z Odezwą do Francuzów, w której przypomnieli, że KNP powstała za zgodą rządu francuskiego, a nakaz wyjazdu został wydany na żądanie państw rozbiorowych i jest pogwałceniem praw narodów.
S. i inni konfederaci przybyli 4 V 1836 do Londynu i zostali przyjaźnie przyjęci przez polityków brytyjskich oraz uroczyście powitani przez Ogół Londyński na nadzwyczajnym posiedzeniu 5 V. Dn. 12 VI podpisał S. z Dwernickim i Ledóchowskim kolejną Odezwę o połączeniu KNP z Ogółem Londyńskim. Po wstąpieniu Dwernickiego do Komitetu Ogółu Emigracji Polskiej tymczasową Komisję KNP reprezentowali już tylko Ledóchowski i S. Zapewne trudna sytuacja finansowa (władze brytyjskie nie przyznały konfederatom żołdu) przyczyniła się do wyjazdu w lipcu 1837 S-ego i jego brata Wincentego do Belgii, gdzie zamieszkali z Ledóchowskim i Franciszkiem Trzcińskim we wsi Ciney (prow. Luksemburg). Pod koniec t.r. działalność KNP zamarła. W r. 1838 ponownie przyjechał S. do Wielkiej Brytanii; od 29 VIII t.r. do 11 IX 1840 utrzymywał się z zasiłku rządu brytyjskiego.
Pod koniec września 1840 wrócił S. do Paryża; w mieszkaniu Dwernickiego uczestniczył 16 V 1841 w powołaniu Stow. Ojców Rodzin Polskich w Wychodźstwie (22 V t.r. zmieniło nazwę na Tow. Wychowania Narodowego Dzieci Wychodźców Polskich), z którego inicjatywy powstała w r. 1842 Szkoła Narodowa Polska (Szkoła Batiniolska) w dzielnicy Batignolles w Paryżu. W r. 1843 przeprowadził S. akcję zbierania pieniędzy na koncesję wieczystą grobu płk. Piotra Łagowskiego na cmentarzu Montmartre; opublikował też o nim wspomnienie pt. Żywot Piotra Łagowskiego (Paryż 1845). Przyczynił się do uratowania licznych grobów polskich, a w r. 1844 zainicjował założenie w Paryżu polskich nekropolii, organizując na ten cel zbiórkę pieniędzy; doprowadził do powstania grobów zbiorowych, projektując ich wykonanie i wystawianie pomników. Wg rodziny pracował w Paryżu jako introligator. W r. 1854 jego nazwisko było na liście emigrantów pobierających zasiłek od rządu francuskiego. Niedługo przed śmiercią ukończył pisanie Pamiętników (rkp. przechowywany w B. Narod., spłonął w czasie drugiej wojny światowej). S. zmarł 25 III 1855 w Paryżu; został pochowany 27 III na cmentarzu w dzielnicy Batignolles. Dn. 27 III 1856 trumnę przeniesiono na cmentarz Montmartre i pochowano w jednym ze zbiorowych grobów, którego prawo własności podarowała S-emu Francuzka, wdowa Maria Elżbieta Deniot.
S. był żonaty, nie miał dzieci. Stryjecznym wnukiem S-ego był Stanisław Stempowski (zob.).
Nazwisko S-ego znajduje się na pomniku Seweryna Gałęzowskiego, wzniesionym na dziedzińcu szkoły przy rue Lamandé w Paryżu, kontynuatorki Szkoły z Batignolles.
Litogr. przez F. Villana, w: Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la Revolution du 29 Novembre 1830, Paris 1836; – Bibliogr. historii Pol. XIX w.; Estreicher w. XIX, IV; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; PSB (Romanowski Mikołaj Trankwilin); Słown. Geogr. (Struga); Śliwowska, Zesłańcy (mylnie Józef Stępowski); Więckowska, Zbiory batignolskie; – Rac L., Konfederacja Narodu Polskiego. Z dziejów Wielkiej Emigracji, cz. II, „Przegl. Hist.” 1935 z. 1 (33) s. 89–90, 95–6, 103, 105, 115, 168, 172, 174; Sokołowska S., Młoda Polska. Z dziejów ugrupowań demokratycznych Wielkiej Emigracji, Wr. 1972; Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830–1831, W. 1993; Wroński A., Major Bazyli Chróściechowski – zagadkowy emisariusz powstania listopadowego, „Przegl. Human.” R. 32: 1988 nr 8/9 s. 46, 52–3; tenże, Polacy pochowani na cmentarzu Montmartre oraz Saint-Vincent i Batignolles w Paryżu, W. 1999; – Bartkowski J., Wspomnienia z powstania i pierwszych lat emigracji, Kr. 1967; Beauvois D., Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, L. 2005; Budzyński M., Wspomnienia mojego życia, P. 1880 I 219; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy, W. 1974; Gmurczyk-Wrońska M., Wroński A., Inskrypcje grobów polskich na cmentarzach w Paryżu. Saint Quen. Studia z dziejów emigracji i grobów polskich we Francji, W. 1994; Gołyński A., Pamiętnik podolskiego powstania 1830–31 roku, W. 1979; Gruss N., Szkoła Polska w Paryżu, W. 1962; Jełowicki A., Moje wspomnienia, W. 1970; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, W. 1918 s. 362, 365; Listy emigracyjne Joachima Lelewela, Wyd. H. Więckowska, Kr. 1948–52 I–III; Marczyński W., Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie gubernii podolskiej, Wil. 1820 II s. 273–80; Oficerowie Rzpltej 1777–1794 (dot. ojca S-ego); Paszkiewicz M., Lista emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii otrzymujących zasiłki od rządu brytyjskiego w latach 1834–1899, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II; Potrykowski A. J., Tułactwo Polaków we Francji. Dziennik emigranta, Kr. 1974 II; Sabbatyn K., Stan sił insurekcji na Podolu i Ukrainie po dzień 14 maja 1831 roku porządkiem jak się zbierały skreślony, w: Pawłowski B., Źródła do wojny polsko-rosyjskiej, W. 1973 III 142–9; Spisok dvorian, vnesennych dvorianskuju rodoslovnuju knigu podol’skoj gubernii, Kamenec-Podol’sk 1913 s. 217; Stempowski S., Pamiętniki (1870–1914), Wr. 1953; Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la Revolution du 29 Novembre 1830, Paris 1836 (błędna data ur. 1791); Wężyk F., Kronika rodzinna, Oprac. M. Dernałowicz, W. 1987; Wrotnowski F., Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831, Lipsk 1875 II 179–80, 216–18, 348–50; Wspomnienia pośmiertne [oraz] Głos Amancjusza Żarczyńskiego byłego posła winnickiego na pogrzebie Leona Stempowskiego, „Wiad. Pol.” 1855 cz. 4 nr 1–2; Zwierkowski W., Groby polskie wspólne i oddzielne na cmentarzu paryskim du Nord, Montmartre, „Przegl. Rzeczy Pol.” 1858 nr z marca s. 45–7; – AGAD: Polonica, rkp. 663, Alfabetyczny spis Polaków pozostających pod obserwacją w podolskiej i wołyńskiej guberni w grudniu 1830 r., k. 1–3; B. Czart.: rkp. 5313; B. Pol. w Paryżu: Arch. Tow. Opieki nad Pol. Zabytkami i Grobami Hist. we Francji, Akta dot. odnowienia grobu zbiorowego członków Rządu Narod. 1830–1, Zbiór klepsydr, cmentarz Montmartre; BUW: rkp. 1530.
Andrzej Wroński